روانشناسی
خشم در کودکان: شیوه‌ی برخورد با رفتارهای پرخاشگرانه
وقتی کودکی، حتی کودکی خردسال، کنترل خود را از دست می‌دهد و پرخاشگر می‌شود، می‌تواند خطری جدی برای خود و اطرافیانش، از جمله والدین و خواهر و برادرانش ایجاد کند.
کودکانی که در مدیریت هیجانات خود مشکل دارند، معمولاً کنترل خود را از دست می‌دهند، ناراحتی خود را سر فردی که مراقبشان است خالی می‌کنند، فریاد می‌کشند و ناسزا می‌گویند، اشیاء خطرناک را به اطراف پرت می‌کنند یا به چیزی یا کسی ضربه می‌زنند و گاز می‌‌گیرند. چنین تجربه‌ای برای شما و فرزندتان ترسناک و استرس‌آور است. کودکان اغلب پس از خسته شدن و آرام گرفتن، احساس پشیمانی می‌کنند.
پس چه باید کرد؟
اولین نکته‌ی مفید این است که درک کنیم این رفتار، نوعی برقراری ارتباط است. کودکی که آنقدر تحت فشار قرار گرفته است که پرخاشگری می‌کند، کودکی پریشان است. او مهارت مدیریت احساسات و ابراز سنجیده‌ی آن را ندارد. ممکن است توانایی صحبت کردن، توانایی کنترل عواطف و رفتارها یا توانایی حل مسئله را نداشته باشد.
گاهی والدین این نوع رفتارهای جنجال‌برانگیز را رفتاری فریبکارانه تلقی می‌کنند. اما کودکی که پرخاش می‌کند، معمولاً قادر نیست با ناامیدی یا عصبانیت به روشی مؤثرتر مانند صحبت کردن و یافتن راهی برای رسیدن به خواسته‌ی خود، کنار بیاید.
با این همه، واکنش شما در هنگام پرخاشگری کودک، تعیین می‌کند که آیا او همچنان به همین روش، به پریشانی واکنش نشان دهد یا اینکه راه‌های بهتری برای مدیریت احساسات بیاموزد تا دیگر طغیان نکند. چند نکته:
- آرامش خود را حفظ کنید. در مواجهه با کودکی خشمگین، ممکن است خیلی راحت کنترل خود را از دست بدهید و سر او داد بزنید. اما با داد زدن، احتمال اینکه بتوانید با او ارتباط برقرار کنید کمتر می‌شود. در عوض، او را پرخاشگرتر و سرکش‌تر خواهید کرد. هر چقدر هم که سخت باشد، اگر بتوانید آرامش خود را حفظ کنید و بر احساسات خود مسلط شوید، می‌توانید برای فرزندتان الگویی باشید و به او بیاموزید که همین کار را انجام دهد.
- تسلیم نشوید. برای اینکه او را آرام کنید با موافقت با خواسته‌هایش، او را تشویق نکنید که به این رفتار ادامه دهد.
- رفتار مناسب را تحسین کنید. هنگامی که آرام شد، او را تحسین کنید که توانسته احساساتش را کنترل کند و زمانی که سعی می‌کند احساسات خود را به صورت کلامی، با آرامش بیان کند یا تلاش کند در مورد اختلافی به راه‌حل برسد، او را به خاطر آن تلاش‌ها تشویق کنید.
- به او کمک کنید مهارت‌های حل مسئله را تمرین کند. زمانی که فرزندتان ناراحت نیست، به او کمک کنید تا قبل از اینکه از کوره در برود، شیوه‌های ابراز احساسات و یافتن راه حل برای تعارضات را تمرین کند. می‌توانید از او بپرسید که چه احساسی دارد و فکر می‌کند چگونه می‌توانید مشکل را حل کنید.
- فرستادن کودک به اتاقش یا پاداش‌دهی. استفاده از این روش برای بدرفتاری‌های بدون خشونت، برای کودکان زیر ۷ یا ۸ سال مؤثر است. هنگام فرستادن کودک به اتاقش، حتماً در اجرای آن ثابت‌قدم باشید و آن را با سایر اشکال مثبت‌تر توجه، متعادل کنید. اگر کودک بزرگتر است و این روش برایش مناسب نیست، باید از تشویق مثبت برای رفتار مناسب استفاده کنید؛ مثلاً به او امتیاز یا مجوزی برای چیزی که دوست دارد، بدهید.
- از عوامل تحریک‌کننده اجتناب کنید. دکتر وسکو لوپز، روانشناس بالینی، می‌گوید که اکثر کودکانی که مکرر کنترل خود را از دست می‌دهند، این رفتار را در زمان‌های بسیار قابل پیش‌بینی انجام می‌دهند، مانند زمان انجام تکالیف، خواب یا زمانی که وقت بازی کردن تمام می‌شود، چه بازی لگو باشد، چه ایکس‌باکس. معمولاً عامل محرک، درخواست انجام کاری است که کودک دوست ندارد یا اینکه از او بخواهیم کاری را که دوست دارد انجام دهد، متوقف کند. هشدارهای زمانی («ما ۱۰ دقیقه‌ی دیگر می‌رویم»)، تقسیم وظایف به دستورالعمل‌های تک‌مرحله‌ای («اول، کفش‌هایت را بپوش») و آماده‌سازی فرزندتان برای موقعیت‌ها («لطفا قبل از اینکه از سر میز مادربزرگ بلند شوی، از او اجازه بگیر») همگی به جلوگیری از کج‌خلقی کودک کمک می‌کنند.
آنچه در این مقاله میخوانید
با چه نوع اوقات‌تلخی‌ای روبرو هستید؟
نحوه‌ی واکنش شما به اوقات‌تلخی کودک، به شدت آن نیز بستگی دارد. اولین قانون در برخورد با کج‌خلقی‌های بدون خشونت، این است که تا حد امکان آنها را نادیده بگیرید، زیرا حتی توجه منفی، یعنی اینکه به کودک بگویید بس کند، او را تشویق می‌کند که رفتارش را ادامه دهد.
اما زمانی که کودک پرخاشگری می‌کند، نادیده گرفتن توصیه نمی‌شود، زیرا ممکن است هم به دیگران و هم به فرزند شما آسیبی برسد. دکتر لوپز توصیه می‌کند که در این شرایط، کودک را در محیط امنی قرار دهید که به شما یا هیچ پاداش بالقوه‌ی دیگری دسترسی نداشته باشد.
منتقدان چنین استدلال می‌کنند که فرستادن کودک به اتاقش باعث انزوای عاطفی او می‌شود، اما بر اساس پژوهش‌ها این کار مؤثر است و به کودک آسیبی نمی‌رساند. با این حال، استفاده از این روش تنها به‌منزله‌ی یک راه‌حل از مجموعه راهکارهای حمایتی و تربیتی فرزندپروری بسیار مهم است. حواستان باشد که این تنبیه را با تمجیدهای فراوان بابت رفتارهای مثبت کودک متعادل کنید. همچنین مهم است که استرس خود را مدیریت کنید تا کودک بتواند از الگوی مثبت شما، کنترل و تنظیم هیجانات را یاد بگیرند.
اگر کودک کم سن است (مثلاً ۷ ساله یا کوچکتر)، می‌توانید به‌جای فرستادن به اتاقش، او را محدود به نشستن روی یک صندلی کنید. اگر روی صندلی نمی‌ماند، او را به جای دیگری ببرید تا بتواند بدون حضور شخص دیگری در اتاق به‌تنهایی آرام شود. یادتان باشد، برای اینکه این رویکرد کارساز باشد، نباید در آن بخش از اتاق، اسباب‌بازی یا وسیله‌ای برای بازی وجود داشته باشد که این گوشه‌نشینی را لذت‌بخش کند.
کودک شما باید یک دقیقه در آن اتاق بماند و قبل از اینکه اجازه داشته باشد بیرون بیاید، باید کاملاً آرام شده باشد. وگرنه باید دوباره محدود به نشستن روی صندلی شود. دکتر لوپز توضیح می‌دهد:«این کار عواقبی فوری و ثابت برای پرخاشگری او ایجاد می‌کند و دسترسی به تمام مشوق‌های محیطی را از بین می‌برد.»
اگر فرزند بزرگتری دارید که پرخاشگر است و نمی‌توانید او را برای آرام شدن به اتاقی جداگانه بفرستید، دکتر لوپز توصیه می‌کند که خودتان از او فاصله بگیرید. این کار تضمین می‌کند که او از شما توجه یا تشویقی دریافت نکند و شما را ایمن نگه می‌دارد. در موارد حاد، ممکن است برای اطمینان از ایمنی خود و فرزندتان، لازم باشد که با پلیس تماس بگیرید.
کمک گرفتن از مهارت‌های رفتاری
اگر فرزندتان بسیار پرخاشگری می‌کند، به‌حدی که اغلب شما را می‌ترساند و خانواده‌تان را دچار آشوب می‌کند، لازم است که از افراد متخصص کمک بگیرید. درمان‌های رفتاری خوبی وجود دارند که شما و فرزندتان به کمک آنها می‌توانید از پرخاشگری رها شوید، استرس خود را کاهش دهید و روابط خود را بهبود بخشید. شما می‌توانید شیوه‌هایی را برای مدیریت مؤثرتر رفتار فرزندتان بیاموزید و فرزندتان هم می‌تواند یاد بگیرد که رفتارهای مخرب را کنترل کند و رابطه‌ی بسیار مثبت‌تری با شما برقرار کند.
- درمان تعامل والد و کودک (PCIT). این درمان برای کودکان بین ۲ تا ۷ سال بسیار مفید شناخته شده است. در این روش، والد و کودک با همکاری درمانگری که از طریق هندزفری با والد صحبت می‌کند، مجموعه‌ای از تمرینات را با هم انجام می‌دهند. شما در این تمرینات یاد می‌گیرید که توجه بیشتری به رفتارهای مثبت فرزندتان داشته باشید، بدرفتاری‌های جزئی را نادیده بگیرید و در عین حال که آرامش خود را حفظ میکنید، برای رفتارهای منفی و پرخاشگرانه عواقب ثابتی در نظر بگیرید.
- آموزش مدیریت والدین (PMT). در این رویکرد هم روش‌هایی مانند تعامل والد و کودک آموزش داده می‌شوند، البته در این روش درمانگر معمولاً با والدین کار می‌کند، نه کودک.
- راه‌حل‌های مشارکتی و پیشگیرانه (CPS). این برنامه بر این ایده استوار است که رفتارهای پرخاشگرانه یا مخرب، نتیجه‌ی مهارت‌های ضعیف کودک هستند، نه تلاش برای جلب توجه یا زیر پا گذاشتن قوانین. هدف این برنامه، آموزش مهارت‌هایی به کودک است که او برای رویارویی با موقعیت‌ها به آنها نیاز دارد؛ مهارت‌هایی که مؤثرتر از عصبانیت و ایجاد آشوب هستند.
تشخیص دادن علت رفتارهای جنجالی
وقتی که رفتارهایی مانند آشوبگری و از دست دادن کنترل، بیش از حد معمول و شدیدتر از حد انتظار رخ می‌دهند یا در سنی اتفاق بیفتند که دیگر بخشی از فرآیند رشد کودک محسوب نمی‌شوند (یعنی بعد از دوران دوسالگی پردردسر تا سن پیش دبستانی)، دیگر نگران کننده خواهند بود. هرچه کودک بزرگتر می‌شود، پرخاشگری او برای شما و خودش خطرناک‌تر می‌شود و ممکن است برای او در مدرسه و ارتباط با دوستانش نیز به مشکل بزرگی تبدیل شود.
اگر فرزند شما الگوی خاصی از عصبانیت و پرخاشگری دارد، ممکن است به دلیل وجود مشکلی نهفته باشد که نیاز به درمان دارد. برخی از دلایل احتمالی رفتارهای پرخاشگرانه عبارتند از:
- اختلال نقص توجه و بیش فعالی (ADHD): کودکان مبتلا به این اختلال به‌راحتی عصبانی می‌شوند، به‌ویژه در موقعیت‌های خاص، مانند زمانی که باید تکالیف خود را انجام دهند یا به رختخواب بروند.
- اضطراب: کودک مضطرب ممکن است نگرانی‌های خود را پنهان نگه دارد و سپس زمانی که فشارهای مدرسه یا خانه بر او غلبه می‌کند، پرخاشگری کند. اغلب، کودکی که در مدرسه خود را کنترل می‌کند، در مقابل یکی از والدین یا هر دو کنترل خود را از دست می‌دهد.
- اختلال یادگیری تشخیص داده نشده: اگر فرزندتان در مدرسه یا حین انجام تکالیف بارها و بارها پرخاشگری می‌کند، ممکن است به این دلیل باشد که انجام این کارها برایش دشوار است.
- مشکلات پردازش حسی: برخی از کودکان در پردازش اطلاعاتی که از طریق حواسشان دریافت می‌کنند، مشکل دارند. چیزهایی مانند سروصدای زیاد، جمعیت و حتی لباس‌های «زبر» آنها را مضطرب و ناراحت می‌کنند یا تحت فشار قرار می‌دهند. در نتیجه رفتارهایی از خود بروز می‌دهد که شما را سردرگم می‌کند، از جمله پرخاشگری.
- اوتیسم: کودکانی که در تمام نقاط طیف اوتیسم قرار دارند، اغلب، زمانی که خسته می‌شوند یا با تغییرات غیرمنتظره مواجه می‌شوند، مستعد فروپاشی‌های عصبی شدید هستند. آنها اغلب مشکلات پردازش حسی هم دارند که باعث اضطراب و بی‌قراریشان می‌شود.
با توجه به اینکه دلایل احتمالی زیادی برای برون‌ریزی‌های هیجانی و پرخاشگری وجود دارد، برای دریافت کمک مورد نیازتان مهم است که به تشخیص دقیق برسید. شاید بهتر باشد که ابتدا با متخصص اطفال خود مشورت کنید. متخصص اطفال می‌تواند عدم وجود علل پزشکی را تأیید کنند و سپس شما را به فردی متخصص ارجاع دهد. یک روانشناس یا روانپزشک کودک آموزش‌دیده و با‌تجربه می‌تواند به شما کمک کند تا بفهمید که آیا مشکلی نهفته در فرزندتان وجود دارد یا خیر.
اگر مداخلات رفتاری کافی نبودند، چه کنیم
متخصصان بر این باورند که، هر چه در سنین پایین‌تری بتوانید کودک را درمان کنید، بهتر است. اما برای کودکان بزرگتر و کوچکتری که برای خود و دیگران بسیار خطرناک هستند چه کنیم؛ کودکانی که مداخلات رفتاری برای ایمن نگه داشتن آنها و اطرافیان کافی نیستند؟
- دارو. مصرف دارو برای بیماری‌های نهفته مانند اختلال نقص توجه و بیش فعالی و اضطراب، کودک شما را پذیراتر و آموزش‌پذیرتر می‌کند. کودکانی که مشکلات رفتاری شدیدی دارند، اغلب با داروهای ضد روان‌پریشی مانند ریسپردال یا ابیلیفای درمان می‌شوند. اما مصرف این داروها باید با مداخلات رفتاری همراه باشند.
- مهار کردن. برخی آموزش‌های والدین شامل یادگیری این مهارت است که چگونه به‌روشی ایمن کودک خود را مهار کنید تا بتوانید هم او و هم خودتان را از آسیب دور نگه دارید.
- اقامتگاه‌های شبانه‌روزی. گاهی ممکن است نیاز باشد که کودکانی با رفتارهای افراطی مدتی را در مرکز درمانی شبانه‌روزی در محیط بیمارستان بگذرانند، البته نه به‌طور دائم. در آنجا، درمان رفتاری و به‌احتمال زیاد دارویی دریافت می‌کنند. مدارس شبانه‌روزی درمانی، به‌صورت شبانه‌روزی و هفت روز در هفته، برای زندگی کودک، چارچوب باثباتی ایجاد می‌کنند. هدف این است که کودک خودکنترلی را در خود نهادینه کند تا بتواند با رفتار مناسب‌تری به خانه نزد شما و دنیای بزرگتر بازگردد.
- درمان روزانه. با درمان روزانه، کودکی که مشکلات رفتاری شدید دارد در خانه زندگی می‌کند اما به مدرسه‌ای می‌رود که برنامه‌ی رفتاری سختگیرانه‌ای دارد. چنین مدارسی باید کارکنان آموزش‌دیده‌ای داشته باشند که برای مدیریت ایمن موقعیت‌های بحرانی آماده باشند.
کودکان پرخاشگر به والدینی خونسرد و با اعتمادبهنفس نیاز دارند
ممکن است یادگیری نحوه‌ی برخورد با کودک پرخاشگر با کمک رویکردهای رفتاری برای والدین کار دشواری باشد، اما برای بسیاری از کودکان اثربخش و کارساز هستند. والدینی که با اعتمادبهنفس، خونسرد و ثابت‌قدم هستند، در کمک به کودکان برای پرورش مهارت‌های لازم جهت کنترل و تنظیم رفتار خود، بسیار موفق هستند.
این روش فرزندپروری با رفتاری که با کودکی معمولی و در حال رشد دارید تفاوت دارد و مستلزم صبر بیشتر و پشتکار برای آزمودن شیوه‌های مختلف است، اما اگر نتیجه‌ی آن رابطه‌ا‌ی بهتر و خانواده‌ای شادتر باشد، ارزش تلاش کردن را دارد.
سخن پایانی
در این مقاله، مجموعه‌ای از بهترین نکات فرزندپروری را مطرح کردیم که متخصصان بر آنها تأکید می‌کنند. با درنظرگرفتن این نکات می‌توانید پدر یا مادر بهتری شوید و با صرف انرژی و زمان کمتری به نتیجه‌ی مطلوب برسید.
یکی از روش‌های عالی برای تقویت مهارت فرزندپروری مطالعه‌ی کتاب‌های مفید در این زمینه است. پیشنهاد می‌کنیم کتاب‌های «کتابی که آرزو میکنید والدینتان خوانده بودند» و «نیک‌سرشت» و «تربیت دخترانی رها از نگرانی» را بخوانید.
